อฏฺฐธมฺมวณฺณนา

[358] (ก) อาทิพฺรหฺมจริยิกายาติ อาทิพฺรหฺมจริยา เอว อาทิพฺรหฺมจริยิกา ยถา ‘‘วินโย เอว เวนยิโก’’ติ, ตสฺสา อาทิพฺรหฺมจริยิกายฯ กา ปน สาติ อาห ‘‘ปญฺญายา’’ติฯ สิกฺขตฺตยสงฺคหสฺสาติ อธิสีลสิกฺขาทิสิกฺขตฺตยสงฺคหสฺสฯ อุปจารชฺฌานสหคตา ตรุณสมถปญฺญาว อุทยพฺพยานุปสฺสนาวเสน ปวตฺตา ตรุณวิปสฺสนาปญฺญา [ตรุณสมถวิปสฺสนาปญฺญา (อฏฺฐกถายํ)]ฯ อาทิภูตายาติ ปฐมาวยวภูตาย, เทสนาวเสน เจตํ วุตฺตํฯ อุปฺปตฺติกาเล ปน นตฺถิ มคฺคธมฺมานํ อาทิมชฺฌปริโยสานตา เอกจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนตฺตา เอกชฺฌํเยว อุปฺปชฺชนโตฯ เปมนฺติ ทฬฺหภตฺติ, ตํ ปน วลฺลภวเสน ปวตฺตมานํ เคหสิตสทิสํ โหตีติ ‘‘เคหสิตเปม’’นฺติ วุตฺตํฯ ครุกรณวเสน ปวตฺติยา ครุ จิตฺตํ เอตสฺสาติ ครุจิตฺโต, ตสฺส ภาโว ครุจิตฺตภาโว, ครุมฺหิ ครุกาโรฯ ‘‘กิเลสา น อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ วตฺวา ตตฺถ การณมาห ‘‘โอวาทานุสาสนิํ ลภตี’’ติฯ ครูนญฺหิ สนฺติเก โอวาทานุสาสนิํ ลภิตฺวา ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชนฺตสฺส กิเลสา น อุปฺปชฺชนฺติฯ เตนาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ

(ฉ) เปตาติ เปตมหิทฺธิกาฯ อสุรานนฺติ เทวาสุรานํฯ เปตาสุรา ปน เปตา เอวาติ เตสํ เปเตหิ สงฺคโห อวุตฺตสิทฺโธวฯ อาวาหนํ คจฺฉนฺตีติ สมฺโภคสํสคฺคมุเขน เปเตเหว อสุรานํ สงฺคหเณ การณํ ทสฺเสติฯ

(ช) อปฺปิจฺฉสฺสาติ นิอิจฺฉสฺสฯ อภาวตฺโถ เหตฺถ อปฺป-สทฺโท ‘‘อปฺปฑํสมกสวาตาตปา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 10.11) วิยฯ ปจฺจเยสุ อปฺปิจฺโฉ ปจฺจยอปฺปิจฺโฉ, จีวราทิปจฺจเยสุ อิจฺฉารหิโตฯ อธิคมอปฺปิจฺโฉติ ฌานาทิอธิคมวิภาวเน อิจฺฉารหิโตฯ ปริยตฺติอปฺปิจฺโฉติ ปริยตฺติยํ พาหุสจฺจวิภาวเน อิจฺฉารหิโตฯ ธุตงฺคอปฺปิจฺโฉติ ธุตงฺเคสุ อปฺปิจฺโฉ ธุตงฺควิภาเวน อิจฺฉารหิโตฯ สนฺตคุณนิคูหเนนาติ อตฺตนิ สํวิชฺชมานานํ ฌานาทิคุณานญฺเจว พาหุสจฺจคุณสฺส จ ธุตงฺคคุณสฺส จ นิคูหเนน ฉาทเนนฯ สมฺปชฺชตีติ นิปฺปชฺชติ สิชฺฌติฯ โน มหิจฺฉสฺสาติ มหติยา อิจฺฉาย สมนฺนาคตสฺส, อิจฺฉํ วา มหนฺตสฺส โน สมฺปชฺชติ อนุธมฺมสฺสาปิ อนิจฺฉนโตฯ

ปวิวิตฺตสฺสาติ ปกาเรหิ วิวิตฺตสฺสฯ เตนาห ‘‘กายจิตฺตอุปธิวิเวเกหิ วิวิตฺตสฺสา’’ติฯ ‘‘อฏฺฐอารมฺภวตฺถุวเสนา’’ติ เอเตน ภาวนาภิโยควเสน เอกีภาโวว อิธ ‘‘กายวิเวโก’’ติ อธิปฺเปโต, น คณสงฺคณิกาภาวมตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ กมฺมนฺติ โยคกมฺมํฯ

สตฺเตหิ กิเลเสหิ จ สงฺคณนํ สโมธานํ สงฺคณิกา, สา อารมิตพฺพฏฺเฐน อาราโม เอตสฺสาติ สงฺคณิการาโม, ตสฺสฯ เตนาห ‘‘คณสงฺคณิกาย เจวา’’ติอาทิฯ อารทฺธวีริยสฺสาติ ปคฺคหิตวีริยสฺส, ตญฺจ โข อุปธิวิเวเก นินฺนตาวเสน ‘‘อยํ ธมฺโม’’ติ วจนโตฯ เอส นโย อิโต ปเรสุปิฯ วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิตํเยว หิ สมาธานํ อิธาธิปฺเปตํ, ตถา ปญฺญาปิฯ กมฺมสฺสกตาปญฺญาย หิ ปติฏฺฐโต กมฺมวเสน ‘‘ภเวสุ นานปฺปกาโร อนตฺโถ’’ติ ชานนฺโต กมฺมกฺขยกรญาณํ อภิปตฺเถติ, ตทตฺถญฺจ อุสฺสาหํ กโรติฯ มานาทโย สตฺตสนฺตานํ สํสาเร ปปญฺเจนฺติ วิตฺถาเรนฺตีติ ปปญฺจาติ อาห ‘‘นิปฺปปญฺจสฺสาติ วิคตมานตณฺหาทิฏฺฐิปปญฺจสฺสา’’ติฯ

มคฺโค กถิโต สรูเปเนวฯ

นวธมฺมวณฺณนา

[359] (ข) วิสุทฺธินฺติ ญาณทสฺสนวิสุทฺธิํ, อจฺจนฺตวิสุทฺธิเมว วาฯ จตุปาริสุทฺธิสีลนฺติ ปาติโมกฺขสํวราทินิรุปกฺกิลิฏฺฐตาย จตุพฺพิธปริสุทฺธิวนฺตํ สีลํฯ ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคนฺติ ปุคฺคลสฺส ปริสุทฺธิยา ปธานภูตํ องฺคํฯ เตนาห ‘‘ปริสุทฺธภาวสฺส ปธานงฺค’’นฺติฯ สมถสฺส วิสุทฺธิภาโว โวทานํ ปคุณภาเวน ปริจฺฉินฺนนฺติ อาห ‘‘อฏฺฐ ปคุณสมาปตฺติโย’’ติฯ วิคตุปกฺกิเลสญฺหิ ‘‘ปคุณ’’นฺติ วตฺตพฺพตํ ลพฺภติ, น สอุปกฺกิเลสํ หานภาคิยาทิภาวปฺปตฺติโตฯ สตฺตทิฏฺฐิมลวิสุทฺธิโต นามรูปปริจฺเฉโท ทิฏฺฐิวิสุทฺธิฯ ปจฺจยปริคฺคโห อทฺธตฺตยกงฺขามลวิธมนโต กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิฯ ยสฺมา นามรูปํ นาม สปฺปจฺจยเมว, ตสฺมา ตํ ปริคฺคณฺหนฺเตน อตฺถโต ตสฺส สปฺปจฺจยตาปิ ปริคฺคหิตา เอว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ทิฏฺฐิวิสุทฺธีติ สปฺปจฺจยํ นามรูปทสฺสน’’นฺติฯ ยสฺมา ปน นามรูปสฺส ปจฺจยํ ปริคฺคณฺหนฺเตน ตีสุ อทฺธาสุ กงฺขามลวิตรณปจฺจยาการาวโพธวเสเนว โหติ, ตสฺมา ‘‘ปจฺจยาการญาณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ ยถา กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ ‘‘ธมฺมฏฺฐิติญาณ’’นฺติ วุจฺจติฯ มคฺคามคฺเค ญาณนฺติ มคฺคามคฺเค ววตฺถเปตฺวา ฐิตญาณํฯ ญาณนฺติ อิธ ตรุณวิปสฺสนา กถิตา เตสํ ภิกฺขูนํ อชฺฌาสยวเสน ‘‘ญาณทสฺสนวิสุทฺธี’’ติ วุฏฺฐานคามินิยา วิปสฺสนาย วุจฺจมานตฺตาฯ ยทิ ‘‘ญาณทสฺสนวิสุทฺธี’’ติ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนา อธิปฺเปตา, ‘‘ปญฺญา’’ติ จ อรหตฺตผลปญฺญา, มคฺโค ปน กถนฺติ ? มคฺโค พหุการปเท วิราคคฺคหเณน คหิโตฯ วกฺขติ หิ ‘‘อิธ พหุการปเท มคฺโค กถิโต’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.359)ฯ

(ฉ) จกฺขาทิธาตุนานตฺตนฺติ จกฺขาทิรูปาทิจกฺขุวิญฺญาณาทิธาตูนํ เวมตฺตตํ นิสฺสายฯ จกฺขุสมฺผสฺสาทินานตฺตนฺติ จกฺขุสมฺผสฺสโสตสมฺผสฺสฆานสมฺผสฺสาทิสมฺผสฺสวิภาคํฯ สญฺญานานตฺตนฺติ เอตฺถ รูปสญฺญาทิสญฺญานานตฺตมฺปิ ลพฺภเตว, ตํ ปน กามสญฺญาทิคฺคหเณเนว คยฺหติฯ กามสญฺญาทีติ อาทิ-สทฺเทน พฺยาปาทสญฺญาทีนํ คหณํฯ สญฺญานิทานตฺตา ปปญฺจสงฺขานํ ‘‘สญฺญานานตฺตํ ปฏิจฺจ สงฺกปฺปนานตฺต’’นฺติ วุตฺตํ, ‘‘ยํ สงฺกปฺเปติ, ตํ ปปญฺเจตี’’ติ วจนโต ‘‘สงฺกปฺปนานตฺตํ ปฏิจฺจ ฉนฺทนานตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ ฉนฺทนานตฺตนฺติ จ ตณฺหาฉนฺทสฺส นานตฺตํฯ รูปปริฬาโหติ รูปวิสโย รูปาภิปตฺถนาวเสน ปวตฺโต กิเลสปริฬาโหฯ สทฺทปริฬาโหติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ กิเลโส หิ อุปฺปชฺชมาโน อปฺปตฺเตปิ อารมฺมเณ ปตฺโต วิย ปริฬาโหว อุปฺปชฺชติฯ ตถาภูตสฺส ปน กิเลสฉนฺทสฺส วเสน รูปาทิปริเยสนา โหตีติ อาห ‘‘ปริฬาหนานตฺตตาย รูปปริเยสนาทินานตฺตํ อุปฺปชฺชตี’’ติฯ ตถา ปริเยสนฺตสฺส สเจ ตํ รูปาทิ ลพฺเภยฺย, ตํ สนฺธายาห ‘‘ปริเยสนาทินานตฺตตาย รูปปฏิลาภาทินานตฺตํ อุปฺปชฺชตี’’ติฯ

(ช) มรณานุปสฺสนาญาเณติ มรณสฺส อนุปสฺสนาวเสน ปวตฺตญาเณ, มรณานุสฺสติสหคตปญฺญายาติ อตฺโถฯ อาหารํ ปริคฺคณฺหนฺตสฺสาติ คมนาทิวเสน อาหารํ ปฏิกฺกูลโต ปริคฺคณฺหนฺตสฺสฯ อุกฺกณฺฐนฺตสฺสาติ นิพฺพินฺทนฺตสฺส กตฺถจิปิ อสชฺชนฺตสฺสฯ